Даўно не чытаў так вось — да раніцы. Учора на прэзентацыі ў мінскім Чырвоным дворыку атрымаў асобнік толькі што выдадзенай “Логвінавым” кнігі “Час няспраўджаных надзей” — зборніка інтэрв’ю з дзейнымі асобамі беларускай журналістыкі 1990-х. І як паглыбіўся ў чытво, едучы ў метро дадому, так і не здолеў адарвацца, пакуль не дайшоў да апошняй старонкі.
Кожны з 17 суразмоўцаў (я — адзін з іх) намаляваў ад першай асобы сваю каларытную карціну той эпохі ў медыйным разрэзе. Але агульнае — пачуццё драйву, непаўторнага ўзлёту.
Гэта быў кароткі гістарычны перыяд, падчас і адразу пасля крушэння савецкай звышдзяржавы, калі беларуская журналістыка атрымала амаль што поўную свабоду. Дасціш фантасціш!
Як рупары станавіліся медыямі
Зрэшты, “атрымала” — недакладнае слова. І тады ніхто не падносіў гэту свабоду на сподачку з блакітнай аблямовачкай.
Газета “Знамя юности”, якую я рэдагаваў у 1988–91 гадах, заставалася органам ЦК камсамола Беларусі, але дэ-факта была ператвораная маладым дзёрзкім калектывам у, як тады казалі, дэмакратычнае перабудовачнае выданне.
З аднаго боку, каб выклікаць фурор, дастаткова было проста напісаць на раней табуяваную тэму: дзедаўшчына ў войску, прастытуцыя, наркаманія, рэпрэсіі сталінскіх часоў…
З іншага боку, кожная такая тэма прабівалася з боем. Сіпеў Галоўліт — тагачасная ўзаконеная цэнзура; праз “вяртушку” — усталяваны ў рэдакцыі ўрадавы тэлефонны апарат —“устаўлялі мазгі” журналюгам функцыянеры-ідэолагі ЦК КПБ.
“Народная газета” (у якой я стаў працаваць, калі камсамол у рэшце рэшт адхіліў ад пасады ў “Знамёнцы” за “здраду ідэалам”) таксама была не прыватнай фірмай Іосіфа Сярэдзіча, а выданнем Вярхоўнага Савета з ягонай рэакцыйнай наменклатурнай бальшынёй. І таго ж Сярэдзіча некалькі разоў пнуліся зняць, ратаваў цуд. Але тагачасная “НГ” працягвала ставіць гэту наменклатуру на вушы, хаця Сярэдзіч мог бы спакойна атрымліваць аклад, друкуючы бяззубыя справаздачы ды банальныя прамовы начальства.
А побач былі выданні і журналісты, што заставаліся мудрымі печкурамі. Яны так і не скарысталі тое акно магчымасцяў. Безумоўна, абышліся без гузакоў, але так і не спазналі смак таго драйву, калі ўчарашнія “прывадныя рамяні партыі” адчулі сябе нармальнымі прафесіяналамі, якія могуць рабіць амаль што ўсё.
Потым жа напаўзла прэзідэнцкая эра, і беларускую прэсу хуценька загналі ў старое стойла, а рэшту выціснулі ў андэграўнд.
Таму, відаць, стваральніцы кнігі, дзве Наталлі, Кулінка і Фядотава, і далі ёй не дужа аптымістычную назву — “Час няспраўджаных надзей”.
Адразу падкрэслю: гэта добрая праца. Гутаркі ўзятыя ў мінімальную, густоўную рамку: прадмовы стваральніц, прэамбулы да кожнага інтэрв’ю. Ніякай ідэалогіі, аб’ектывісцкі падыход. Кожнаму далі выказацца так, як ён хацеў.
Але вось назву кнігі тыя яе персанажы, што выступалі 18 верасня на прэзентацыі ў Чырвоным дворыку, дружна аспрэчылі.
Гэта цяпер тую пару можна пазначаць нейкім ацэначным маркерам, а мы ў тым часе жылі і для нас гэта быў проста час надзей. І нават сёння нельга казаць, што яны цалкам не спраўдзіліся.
Гэты досвед свабоднай журналістыкі будзе запатрабаваны, калі прэса ў Беларусі зноў стане вольнай, зазначыў, у прыватнасці Сяргей Дубавец, які рэдагаваў на пачатку 90-х легендарныя брэнды — “Свабоду” і “Нашу ніву”.
Тое сапраўды легендарнае пакаленне журналістаў, рэдактараў, выдаўцоў, на жаль, пачынае ўжо сыходзіць. Адзін з герояў кнігі — Пётр Марцаў — памёр за некалькі дзён да прэзентацыі.
Час ніколі не спыняецца
Сёння многім здаецца, што час у Беларусі спыніўся, што цяперашняя сістэма — вечная.
Але на мяжы 90-х майму пакаленню давялося пабачыць, як развальваецца, нібыта карткавы дамок, савецкая звышдзяржава, што здавалася яшчэ болей непахіснай. І тады прэса стала сапраўды чацвёртай уладай.
Раніцой да шапікаў вырасталі доўгія чэргі, людзі бралі танныя яшчэ (па тры капейкі, як шклянка газіроўкі) газеты ахапкамі і чыталі запоем. Гэта быў трыўмф галоснасці. Наклад “Знамени юности” сягаў 700 тысяч асобнікаў, прыблізна такіх жа лічбаў пазней дасягне “Народная газета” Сярэдзіча.
Прэса лупцавала камуністычных босаў, дапамагала збіраць магутныя мітынгі, “рабіла” палітыкаў новай хвалі.
Гэта новая хваля захліствала і нас, мы пачуваліся аракуламі, валадарамі дум, у артыкулах часам зашкальвалі эмоцыі, было зашмат суб’ектывізму.
Але, наступаючы на граблі, мы асвойвалі пакрысе і болей рацыянальны, умоўна кажучы, заходні стыль журналістыкі.
На савецкім журфаку амаль што не вучылі журналістыцы як рамяству. Я сам, напрыклад, ужо праз шмат гадоў пасля атрымання дыплома даведаўся, што такое лід.
Мы спасцігалі законы нармальнай, незацуглянай журналістыкі ў палявых умовах, на маршы. Вучыліся прыдумваць канкрэтныя разгорнутыя загалоўкі замест савецкіх “Да новых вышыняў”; аддзяляць факты ад меркаванняў; пісаць рэпартажы “як было”, а не “як трэба”; ладзіць раследаванні; рабіць аналітыку, а не прапаганду.
Сёння стае розных трэнінгаў, на якіх выкладаюць акурат рамесніцкія прыёмы. Але, відаць, не толькі яны вызначаюць якасць журналістыкі. Цяпер шмат хто проста прадукуе (ці яшчэ прасцей: копіпасціць) кантэнт, а тады — пісалі творы, насычаючы іх уласнай энергетыкай.
Зрэшты, не буду бурчэць па-старэчаму. І сёння ёсць той патэнцыял, які пры змене палітычнай сітуацыі паспрыяе рэнесансу беларускай журналістыкі.
Іншая рэч, што прачакаць з мора пагоды можна ўсё жыццё. Пакуль адны стогнуць, што эпоха не тая ды і ўвогуле, маўляў, татальны трындзец журналістыцы (а хтосьці нават і не стогне: у балоце таксама ўтульна), іншыя — рызыкуюць, шукаюць свой драйв, нармальна робяць справу і дэ-факта трымаюць прафесійны плацдарм.
У журналістыцы, як і ў жыцці: кожны бярэ столькі свабоды, колькі наважыцца.
На ніжнім здымку: выступае Сяргей Дубавец.
Фота аўтара.
