Кейс “Цыганкоў супраць ПЭНа” (ці наадварот?) адметны для мяне тым, што беларускі МЗС любіць называць падвойнымі стандартамі. Вальнадумныя літаратары, якія ўчора зацята абаранялі права карыкатурыстаў сцябацца з рэлігійных святыняў, сёння дзяўбуць журналіста за тое, што калупнуў такую звышсакральную рэч, як прэс-рэліз Беларускага ПЭН-цэнтра. Фундаменталісты нервова кураць убаку.
Адразу падкрэслю: гэты мой тэкст не мае на мэце даследаваць, дыскрымінуюцца ці не ў нас рускамоўныя літаратары. Я — найперш пра медыйныя аспекты скандалу. Калі хочаце, пра місію журналіста і СМІ, якая скрозь ёсць дыскамфортнай для тых, хто трапляе ў фокус.
Адкуль вылезла чортава “дыскрымінацыя”
Нагадаю: дэтанатарам сеціўнай дыскусіі з зашкальваннем эмоцый стаў матэрыял Віталя Цыганкова “Беларускі ПЭН-цэнтар будзе змагацца з “дыскрымінацыяй” расейскамоўных пісьменьнікаў”, выстаўлены на сайце “Радыё Свабода” ўвечары 8 сакавіка.
Грунтуючыся на прэс-рэлізе пра агульны сход арганізацыі, журналіст акцэнтаваў увагу на тэзе, што Беларускі ПЭН-цэнтр “звяртае увагу на пэўную дыскрымінацыю” рускамоўных аўтараў, і даў меркаванні чатырох публічных асоб датычна гэтай праблемы.
Прычым старшыня арганізацыі Андрэй Хадановіч у каментары па гарачых слядах падкрэсліў: “Па-мойму, у нашым прэс-рэлізе сказана ўсё максымальна празрыста, я падтрымліваю выказаныя там словы”.
Пастфактум жа сітуацыя была абмалявана іначай: маўляў, прэс-рэліз складаў малады супрацоўнік, кіраўнік ПЭНа тэксту нібыта не бачыў. Ва ўсякім разе, праз два дні той самы Хадановіч публічна выбачыўся “за недарэчна ўжытае ў пэнаўскім прэс-рэлізе слова “дыскрымінацыя”.
Тым часам жарсці у літаратурнай (дый не толькі) грамадзе ўжо бушавалі, прычым асобныя пасіянары найболей далі дыхту… Цыганкову.
Зрэшты, Ціхан Чарнякевіч, які і рабіў той злашчасны прэс-рэліз, пазней зазначыў ў блогу на “Радыё Свабода”, што хаця “замест “дыскрымінацыі” мог быць (і напэўна, мусіў быць) іншы тэрмін”, “сутнасьці зьявы гэта б не адмяняла”.
Іначай кажучы, цёркі між рознымі плынямі літаратараў дэ-факта маюць месца. І слоўца не зусім ужо на роўным месцы з’явілася.
Гэтыя крыважэрныя журналюгі
Канцэнтрат жа прэтэнзій да журналіста (і за адным разам — да “Радыё Свабода”, дзе ён працуе) утрымліваецца ў матэрыяле літаратаркі Марыі Мартысевіч “Чаму коцікі лепшыя” у “Беларусском журнале”.
“Перастаньце раздзьмуваць скандалы на роўным месцы”, — заклікае аўтарка. Журналісту закідаецца нават тое, што “нягледзячы на свята” (маецца на ўвазе свята 8 Сакавіка, пад якое Цыганкоў, дарэчы, паводле гендарнай прыкметы не падпадае), той “не паленаваўся сесці за кампутар” ды абтэлефанаваць экспертаў, каб атрымаць каментары па тэме: ці сапраўды ў нас дыскрымінуюцца рускамоўныя пісьменнікі?
Матывы аўтарка трактуе так: журналісту, які рэгулярна “накідвае на вентылятар”, “зноў захацелася ў цэнтр увагі”, і вось ён вырашыў зрабіць гэта, “разжываючыся трафікам на чужых агаворках”. У фэйсбуку ж яна дадала, што Цыганкоў “тут спрацаваў, канешне, як папарацы, які падпільнаваў п’яную зорку, калі тая выходзіла з бару”.
Не, усё ж нездарма пісьменнікаў назвалі некалі інжынерамі чалавечых душ: аўтарка бачыць наскрозь усе памкненні чорнай душы Цыганкова!
Дарэчы, і літаратар Альгерд Бахарэвіч з нагоды гэтай гісторыі між іншым зазначыў у фэйсбуку: “...Відавочнае нечае жаданьне разьдзьмуць скандал на пустым месцы. Камусьці вельмі хочацца крыві і нянавісьці. Мо журналістам? У іх работа такая”.
Вядома, ну куды ўжо паганым крыважэрным журналюгам да вышэйшай пісьменніцкай расы!
А для каго тады пішуцца прэс-рэлізы?
З нагоды папрокаў, што журналюга, маўляў, прысцябаўся да слоўца, гісторык Аляксандр Пашкевіч іранічна зазначыў ў фэйсбуку (і гэтая рэпліка набрала дужа багата падабаек): “Заўсёды думаў, што прэс-рэлізы выключна для таго і пішуцца, каб журналісты звярнулі на нешта ўвагу і напісалі ўласныя матэрыялы”.
Сапраўды, прэс-рэлізы арыентаваны менавіта на спажыванне медыямі і апрыёры ўспрымаюцца ў рэдакцыях як верыфікаваная інфармацыя. І калі я, напрыклад, бяру для нейкага хвосткага каментару цытату з прэзідэнцкага сайта, то не тэлефаную ў ягоную прэс-службу ўдакладніць, ці ў цвярозым розуме быў той, хто выстаўляў тэкст у публічны доступ і ці бачыў гэты матэрыял Лукашэнка.
Карацей, калі ўжо абнародавалі нейкую карпаратыўную інфу на сайце — адказвайце за базар. І параўноўваць журналіста, які скарыстаўся афіцыйнай крыніцай, з папарацы, каторы падглядае ў замочную шчыліну, ну ніяк не выпадае. Тое, што ў выпадку ПЭН-цэнтра тэкст аказаўся сыры, не завізаваны начальствам ды і ўвогуле далёкі ад канонаў прэс-рэліза, — гэта вашы праблемы, ваша дылетанцтва, ваш унутраны бардак.
Дарэчы, пад эгідай БАЖа і некаторых іншых арганізацый ужо не першы год ладзяцца адмысловыя трэнінгі для тых, хто працуе ў прэс-службах розных арганізацый. Карысная рэч. Раманы, эсэ — гэта, вядома, крута, але ж не варта грэбаваць і азбукай “нізкіх” жанраў кшталту таго ж прэс-рэліза.
Між іншым, паводле абноўленага закона аб СМІ ўсе інфармацыйныя сайты разглядаюцца менавіта як СМІ. З усімі рэпрэсіўнымі наступствамі. Іначай кажучы, Мінінфарм можа заблакаваць за любы ляп.
Я не думаю, вядома, што чыноўнікі стануць так ужо паляваць на сайт ПЭНа. Але хачу падкрэсліць, што і вольным літаратарам самая пара вучыцца адказваць за кожнае слова, як даўно прывыклі адказваць журналісты. Без скідкі на багемную вольніцу.
Вы ўяўляеце сабе, каб рэдактар Сярэдзіч даводзіў міністарцы Ананіч: не давайце папярэджання “Народнай волі”, бо гэта практыкант надрукаваў артыкул, а я не бачыў. Ды ён бы застрэліўся, дапусціўшы такую ганьбу.
Вам патрэбна панылае лайно?
Што ж да кейса “Цыганкоў супраць ПЭНа”, то выкочваць прад’явы да журналіста варта выключна паводле таго, ці дакладна ён падаў факты, ці датрымаў прынцып асвятлення тэмы з розных бакоў, этычныя стандарты. І тут, бадай, камар дзюбы не падаткне.
Калі ж эмацыйная літаратарка папракае журналіста тым, што “дзякуючы ягонаму бліскучаму матэрыялу Сяргей Дубавец выходзіць з ПЭНа”, то ўзнікае наіўнае пытанне: а што, у Дубаўца сваёй галавы няма?
Дарэчы, на сённяшні дзень рашэнне пра выхад з арганізацыі прынялі ужо і Алесь Аркуш, і, паводле яго слоў, Вінцэсь Мудроў. Прычым Аркуш выказаў да кіраўніцтва ПЭНа цэлы веер прэтэнзій: маўляў, “ён ператварыўся ў нейкую кармушку, арганізацыю, дзе проста дзеляць гуманітарку, а не змагаюцца за пісьменнікаў”, “з членамі арганізацыі ніхто не раіцца” і г.д.
Як бачыце, праблемы выходзяць далёка за межы няўдалай фармулёўкі ў прэс-рэлізе. І матэрыял “Радыё Свабода”, верагодна, толькі каталізаваў той момант ісціны, які наспяваў даўно.
Так, можна сказаць, што журналіст раскалупаў больку. Але тут паведамлю страшную рэч: нармальная (не жоўтая, а менавіта нармальная) прэса заўжды да нечага дакалупваецца, палюе на сенсацыі, вышуквае анамаліі. Таму яе і чытаюць.
Калі ж гэтая функцыя адбіваецца ці атрафіруецца, то на выхадзе мы маем тое, што сеціўная публіка называе панылым лайном. Паглядзіце дзяржаўныя выданні.
І смешна папракаць Цыганкова, нашто ён выбраў з усяго парадку дня ПЭНа адно пытанне. На чорта была б тая незалежная прэса, калі б яна малаціла, як гэта робіць афіцыёз, справаздачы у духу “таксама быў закрануты шэраг праблем, намечаны захады што да іх вырашэння”?
Добрая журналістыка заўжды асіметрычная, акцэнтаваная і для кагосьці колкая. Рэдактары (і публіка) цэняць акурат уедлівых, чэпкіх, здольных на моцныя акцэнты журналістаў. І не трэба трактаваць іх як нізкіх істот, апантаных брыдкімі матывамі. Журналісты проста робяць сваю справу.
Не дыскрымінуйце журналістаў!
Тым жа, хто патрабуе ад СМІ нейкай стоадсоткавай аб’ектыўнасці, дыстыляванай паліткарэктнасці, нагадаю: журналістыка — розная. Гэта не толькі цалкам нейтральныя, як таго вымагае спецыфіка жанру, заметкі на стужку БелаПАН, але і, напрыклад, вострая, скрозь суб’ектыўная публіцыстыка Святланы Калінкінай.
У арсенале журналіста цалкам законнае месца займаюць і такія сродкі, як гіпербала, іронія, сарказм. Без іх медыйны кантэнт прэсны. Карацей, не толькі Бахарэвіч у сваіх эсэ мае права на тролінг, правакацыю. Так, трэба датрымліваць прафесійную этыку, але гэта не азначае працаваць, як той цырульнік: “Не беспокоит?”
Пісьменнікі ж, у сваю чаргу, людзі публічныя. І таму паводле азначэння болей, чым шараговы абывацель, адкрытыя для прэсы. Дзейнасць вашай арганізацыі — гэта не прыватны міжсабойчык. Таму не трэба станавіцца ў позу, калі з нейкай рэдакцыі дастаюць цябе на свята, падчас застолля, шпацыру ці ў лазні.
Журналісты паводле амплуа (а зусім не дзеля пагоні за трафікам ці жадання праславіцца) маюць права соваць нос у вашы справы, нават калі гэта стварае камусьці дыскамфорт. Як я напісаў колісь, журналіст мусіць быць “кепскім хлопцам”.
І калі браць наш кейс, то ну зусім не вінаваты аўтар, што справакаваў між іншым феерычны кірмаш фанабэрыі, калі для каго-кольвек з’явілася зручная падстава зрабіць эфектны жэст, зафантанаваць святой рыторыкай: мова, нацыя, лёс… У выніку востраканечнікі ды тупаканечнікі моўнага пытання зноў агалілі кардонныя мячы ды распачалі чарговую бойку за пусты мех, каторая ніяк не ўплывае на стан мовы ў рэале.
Дарэчы, майце на ўвазе: публіка падмячае ўсё: і што вы гаворыце, і нават як апранаецеся. У фэйсбуку між іншым закінулі: чаму на пасяджэнні элітарнай суполкі сядзяць у кедах ды джынсах?
Ну, як па мне, дык літаратурнай браціі не абавязкова касіць пад прэзідыум Саўміна паводле дрэс-коду. Але дакладна не пасуе паводзіць сябе акурат як чыноўнікі, каторым не пад нос “нячэсная” прэса: маўляў, не лезьце, не правакуйце, не дэстабілізуйце!
Гэта дурная мода, мавэтон — ледзь што, адразу абзываць прэсу жоўтай.
Яшчэ раз: журналісты проста робяць сваю справу. І не варта ўважаць іх за другі гатунак у параўнанні з вольнымі літаратарамі. Не дыскрымінуйце!
